ارسطو و الگوی اجتماعی-اقتصادی ارسطویی (۲)

همانطور که در قسمت اول دیدیم با توجه به کتاب سیاست ارسطو، نظریات او را می‌توان به چهار مبحث «شهر»، «دارایی» و «ارزش و پول» و «ربح» تقسیم کرد. در قسمت اول ما به بررسی «شهر» از منظر ارسطو ‌پرداختیم. در این قسمت به موارد «دارایی» و «ربح» می‌پردازیم.

دارایی

ارسطو معتقد است که نحوه تحصیل دارایی جزئی از مدیریت خانه است و هنر تحصیل آن بخشی از طرز اداره امور خانه به شمار می‌رود. آنچه که بیرون از این تعریف وجود دارد شامل عوامل نامحسوس نظیر پول، اوراق مالی و اسناد مالکیت است. از نظر ارسطو، دارایی شامل وسایل و ابزار تولید است که در شهرها و یا در کارخانه‌ها به کار می‌رود. در ضمن، دارایی شامل مالکیت بردگان نیز می‌شود. از نظر ارسطو بردگی یک امر «طبیعی» است، بدین معنی که عده‌ای باید فرمانروایی کنند و عده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای دیگر فرمان‌بری و دلیلش هم این است که بعضی افراد برای فرمانروایی و بعضی دیگر برای فرمانبری خلق شده‌اند. ارسطو با «بردگی قانونی» مخالف بود زیرا اعتقاد داشت که این نوع بردگی نتایج نامطلوب به بار خواهد‌آورد.

“جایی که روابط بين رؤسا و بردگان طبیعی است، در این صورت آن‌ها دوست یکدیگرند و علایق مشترکی دارند، اما زمانی که بردگی صرفا به دلایل قانونی به وجود آید، نتایج کاملا معکوسی به بار می‌آورد.”

ارسطو «مالکیت خصوصی» را مطلوب می‌داند و از «مالکیت اشتراکی» انتقاد میکند. او معتقد است که سودجویی ممکن است هدفی کاذب باشد. اما در صورت وجود داشتن مالکیت خصوصی و قوانین حاکم بر آن، زندگی با آرامش بیشتری توأم بوده و مردم فرصت کمتری برای جدال با یکدیگر خواهند‌یافت. بهترین وضعیت از نظر ارسطو آن است که ثروت و دارایی خصوصی باشد ولی بهره‌برداری از آن جنبه عمومی پیدا کند. در مجموع، ارسطو به اصالت فرد اعتقاد داشته درحالی که افلاطون معتقد به اصالت جمع بود.

ربح

دکترین دیگر ارسطو در مورد ربح است. ربح از نظر ارسطو ربا محسوب میشود و به هیچ وجه شایسته نیست. تحریم ربا از سوی ارسطو به این معنی است که وام‌دهنده نباید انتظار دریافت مبلغی بیش از اصل وام را داشته باشد. منطق این دکترین این است که ارسطو پول را نازا یا عقیم (سترون) می‌داند و به همین علت نمی‌تواند خودبه‌خود مازادی به وجود‌آورد. اصطلاح «پول بچه نمیزاید» از همین جا سرچشمه می‌گیرد. یعنی، اگر مقداری پول را در جعبه‌ای قرار دهیم، سال بعد مسلما همان مقدار را در جعبه خواهیم داشت. با این حساب، چگونه وام‌دهنده می‌تواند به طور عادلانه انتظار داشته‌باشد که بیشتر از اصل وام دریافت کند؟ درنتیجه، پول تا جایی مهم است که خرید و فروش نشود و فقط وسیله مبادله باشد.

در مبحث پول ارسطو از دیدگاه عقلی و فلسفی هم به ربا نگاه می‌کند و آن را مردود می‌داند. همان‌گونه که ملاحظه شد، از نظر ارسطو پول عقیم یا سترون است و فقط وسيله مبادله بوده و وجود آن برای تسهیل مبادلات در جامعه اقتصادی ضروری است. در این شرایط ارسطو این سؤال را مطرح می‌کند که چگونه پول به عنوان وسیله مبادله میتواند با گذشت زمان فزونی یابد؟

از لحاظ عقلی هیچ دلیلی وجود ندارد که با گذشت زمان پول خودبه‌خود زیاد شود. بنابراین عقل ربا را نمی‌پذیرد و پول به خودی خود مولد نیست، زیرا مردم آن‌گونه که می‌توانند با استفاده از مواد خام، ابزار تولید و غیره کالا تولید کنند نمی‌توانند صرفا با استفاده از پول کالا تهیه کنند و بنابراین ربای قرض شایسته نیست و خلاف طبیعت است، این استدلال عقلی و فلسفی ذم ربا بعدا بیش از هزار سال در اروپا در قرون وسطی دیدگاه حاکم بود و تمام دلایل عقلی که معتقدین مسیحیت در ربا می‌آوردند در اطراف این استدلال عقلی و جدای از مسائل اجتماعی و اخلاقی، دور می‌زد. ناگفته نماند که ربا از دیدگاه اجتماعی و اخلاقی نیز مذموم است به این علت که یک نوع «درامد بادآورده» تلقی می‌شود که هیچ زحمتی برای آن کشیده نشده است و از این رو شایسته نیست.

از نظریات ارسطو این نکته برداشت می‌شود که هر آنچه در جامعه به برآوردن خواسته‌های اقتصادی انسان‌ها کمک کند در درجه اول اهمیت قرار دارد و آنچه به رضایت خاطر افراد توجه‌ای ندارد در درجه دوم اهمیت است. بر همین اساس است که ارسطو «مدیریت خانه» را به شرح زیر مورد ستایش قرار می‌دهد:

“مدیریت یا اداره امور خانه بیش از تحصیل اشیای بیجان، به افراد و بیش از فضیلت و برتری اشیا که ثروت نامیده میشود، به فضیلت انسان و بیش از اهمیت بردگان، به اهمیت افراد آزاد توجه میکند.”

منبع:

این متن از کتاب “تاریخ عقاید اقتصادی” نوشته “دکتر فریدون تفضلی” انتشارات “نشر نی” چاپ سال ۱۳۹۷ آورده شده است و حقوق نشر آن برای نویسنده اصلی محفوظ است.