آدام اسمیت بنیان‌گذار علم اقتصاد خود یک فیلسوف و برای مدتی استاد فلسفه اخلاق در دانشگاه گلاسکو اسکاتلند بود. آدام اسمیت در کتاب «نظریۀ عواطف اخلاقی» که در سال ۱۷۵۹ منتشر کرد استدلال می‌کند که رفتار اخلاقی هر انسانی مبتنی بر حس «هم‌دردی» یا «هم‌دلی» است.
«هم‌دردی یا هم‌دلی نیرویی است که به واسطه آن انسان در لذت، الم یا درد، شادی و غم دیگران شرکت می‌کند و اخلاقی بودن یعنی مطابق حس هم‌دردی رفتار کردن».
برخی از روان‌شناسان معتقدند که هم‌دردی همان «هم‌حسی» است – یکی از معمولی‌ترین محرک‌های هم‌حسی، دیدن، شنیدن یا آگاهی از این مورد است که دیگری در پریشانی است – در این موارد عمل «همانندسازی» انجام می‌گیرد و شخص خود را در درون دیگری احساس می‌کند.
در مورد اینکه چرا ما نسبت به دیگران هم‌حسی نشان می دهیم، بعضی‌ها معتقدند که هم حسی یک پدیده ذاتی است. آدام اسمیت به این اعتقاد رسید که هم‌دردی و عواطف و احساسات اخلاقی به آن منتهی می‌شود و طبیعت به‌گونه‌ای عواطف و احساسات انسانی را سامان داده که خیرخواهی یا نیک‌خواهی شامل فرد و اجتماع هر دو می‌شود. این عواطف اخلاقی به هیچ وجه ناشی از درک منافع شخصی نیست، بلکه آدام اسمیت آن را نوعی استعداد و لیاقت شخصی تلقی می‌کند که اساس آن هم‌دردی است.
در الگوی فکری آدام اسمیت در مورد اخلاق‌گرایی و اقتصاد نکات زیر بسیار مهم است. اول، اسمیت معتقد است که انسان‌ها زمانی قادر خواهند بود جامعه اخلاقی را پی‌ریزی کنند که خود در یک جامعه آزاد زندگی کنند. دوم، اسمیت، برخلاف نیاکان اروپایی خود که در قرون وسطی زندگی می‌کردند، انسان را ذاتا منحرف و گناه‌کار نمی‌پنداشت بلکه پاک طینت می‌انگاشت و معتقد بود که فعالیت آزادانه انسان‌ها در جامعه آزاد تنها ضمانت اخلاقی بودن جامعه خواهد بود. سوم، تعبیر اسمیت از نکته اول این است که در جوامع غیرآزاد، اخلاقیات و اخلاق‌گرایی رشد نمی‌کند و به جای آن مسائل اقتصادی، اجتماعی و بی‌عدالتی رشد می‌کند.
امروز هم آمارتیا سن استاد هندی تبار انگلیسی دانشگاه کمبریج انگلستان و برنده جایزه نوبل در اقتصاد در کتاب خود تحت عنوان «توسعه به مثابه آزادی» می‌گوید: «فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی با آزادی و افزایش آن رابطه مستقیم دارد.» وی در این کتاب با مثال‌های تاریخی، شواهد تجربی، و تحلیل‌های قوی و محکم استدلال می‌کند که توسعه و آزادی مکمل یکدیگرند.
بحث سن توضیح می‌دهد که آزادی به مفهوم قدرت انتخاب است که شامل آزادی از قید جهل، فقر، بردگی و غیره می‌باشد. فرد باید توانایی این را داشته باشد که آموزش ببیند. بنابراین، افردی که بی سواد است حق انتخاب کمتری دارد تا فردی که آموزش دیده است. سن مثال دیگری را هم ارائه می‌کند. روزه گرفتن اختیاری با اجبار به گرسنگی کشیدن فرق دارد. یعنی، فرد فقیری که گرسنگی می‌کشد، حق انتخاب ندارد که گرسنگی می‌کشد، ولی اگر کسی که روزه می‌گیرد و آدم ثروتمندی است و توانایی آن را دارد که از تغذیه مناسب برخوردار باشد ولی روزه می‌گیرد، او آزادتر از فرد اول است. بنابراین، از نظر من روزه گرفتن اختیاری با گرسنگی کشیدن اجباری تفاوت دارد. داشتن گزینه خوردن، روزه گرفتن را تعریف می‌کند.
در مجموع، از دیدگاه اسمیت و همچنین سن آزادی انسانی و توسعه آن منجر به اخلاق اجتماعی و رشد آن می‌شود. برای مثال، در قرن هجدهم آزادی‌های انسانی در تمام حوزه‌های اجتماعی همان رسیدن به اخلاق اجتماعی بود. آزادی و اخلاق در کنار یکدیگر قرار گرفتند و علم اقتصاد محصول آن بود. وقتی قرار است که حرکت آزادانه انسان‌ها موجبات ایجاد جامعه اخلاقی را فراهم آورد، بی تردید در بلندمدت عدالت چهره خود را به عنوان مظهری از اخلاق به جامعه نشان خواهد داد.
شواهد تجربی نشان می دهد که شاخص‌های عدالت در جوامعی بیش‌تر است که از آزادی‌های اقتصادی و سیاسی برخوردارند. یک نمونه کشور ژاپن است که اکنون به عنوان نمادی از سرمایه‌داری نوین چهره خود را به عنوان مظهری از اخلاق و عدالت نشان می‌دهد. ژاپن یک کشور پیشرفته صنعتی است که یک جامعه قانون‌مند و آزاد را همراه با مظاهر تمدن شرق و غرب دارد و در ضمن حفظ موازین اخلاقی و ارزشی شامل آداب و رسوم فرهنگی شود و همچنین شاخص‌های عدالت در عملکرد نظام اقتصادی و اجتماعی آن رعایت می‌شود.
منبع:
این متن از کتاب “تاریخ عقاید اقتصادی” نوشته “دکتر فریدون تفضلی” انتشارات “نشر نی” چاپ سال ۱۳۹۷ آورده شده است و حقوق نشر آن برای نویسنده اصلی محفوظ است.
